Shkup, 26 dhjetor – Dje në amfiteatrin e UEJL, u bë promovimi i librit “Rruga drejt luftës për paqe” me autor Mr. Nazmi Beqiri. Librin në fjalë, të cilin e kishte botuar “Instituti për studime strategjike dhe ndërkombëtare” e prezentuan dhe për të folën një numër panelistësh të nderuar ndërsa me gjithë promovimin udhëhoqi Profesor Doktor Ylber Sela.
Profesor Sela, duke folur për librin përveç tjerash iu bëri thirrje të gjithë pjesëmarrësve në luftën e vitit 2001 që sa më parë të shkruajnë për këtë ngjarje të madhe duke kujtuar vetë ndodhitë dhe duke prezentuar ato nga dora e parë.
Të pranishmit i përshëndeti Kryetari i Komunës së Çairit z. Izet Mexhiti i cili tha se lufta e vitit 2001 ka qenë njëra prej luftërave më të drejta dhe ngjarja e cila shënoi një kthesë të madhe për shqiptarët e Maqedonisë, një ngjarje e cila solli Marrëveshjen e Ohrit dhe si rezultat i saj u themelua Komuna e parë urbane shqiptare e Shkupit, Komuna e Çairit.
Pastaj për librin folën edhe recenzentët, Dr. Sadri Ramabaja dhe Dr. Bekim Maksuti të cilët apostrofuan vlerën e saj jo vetëm historike por duke theksuar edhe dimensionin e saj politik.
Në fund të këtij manifestrimi, para një opinion të gjërë të përfaqësuesve të jetës politike, intelektuale e qytetare të Shkupit, Kumanovës dhe më gjërë, foli autori i librit, veprimtari i shquar i çështjes kombëtare, Mr. Nazmi Beqiri.
Duke folur për veprën e tij të fundit, zoti Beqiri theksoi rëndësinë e luftës së shqiptarëve për të drejtat e tyre ndërsa nuk la pa përmend edhe fragmente të librit të cilat reflektojnë nderin, vendosmërinë dhe qëndrueshmërinë e djemve e vajzave të reja të cilët gjatë vitit 2001 kishin sakrifikuar çdo gjë për një jetë më të mirë dhe më të dinjitetshme. /Zhurnal.mk/

            Një numër fjalësh që janë pronë e mbarë gjuhës sonë, në të folmen e Kumanovës janë zbehur e gati janë zhdukur plotësisht. Ato duke u zëvendësuar me fjalë të huaja, edhe pse dikur kanë pasur përdorim të gjerë, sot janë ngurosur e cunguar aq tepër, saqë përdoren vetëm si emër, si folje, si mbiemër, ndajfolje etj.

            Për luftën e gjatë që ka bërë leksiku vetjak i kësaj ane me fjalët e huaja dëshmojnë shprehjet ndajfoljore «or’ e sahat», «n´hall e ndit» (për i ndytë), si dhe disa fjalë të tjera, ku krahas fjalës sonë përdoret edhe fjala e huaj, p.sh.: «fat» – «nafakë», «i shishëm» – «i lezetshëm» etj. Duke u penguar nga elementi i huaj këto fjalë nuk e ndoqën si duhet rrugën e zhvillimit të gjuhës sonë. Ato u shterpëzuan deri në atë shkallë sa s’kanë mund të japin fjalë me kuptime të reja, siç ndodh me fjalët e prejardhura, të përbëra dhe të përngjitura. Sado të dëmtuara qofshin ato fjalë nga barbarizmat, prapëseprapë dëshmojnë për pasurinë leksikore të kësaj treve.

            Fjalët e tilla qofshin thjesht shqipe ose me origjinë të huaj, por që janë bërë pronë e gjuhës sonë do të pasojnë me sqarime përbri:

            Arbanaçk,~i m. Fjala «arbën» edhe në të folmen e kësaj ane është ruajtur si toponim. Një mal i fshatit Sllupçan, që kufizon me atë të fshatit Vaksincë, quhet Arbanaçk. Sigurisht ky vend më parë nga vendasit është quajtur Arbanë, kurse në administratën sllave Arbanashko (vend i arbanëve), që më vonë nën ndikimin e sllavishtes edhe shqiptarët e quajtën Arbanaçk. Për këtë dëshmon edhe emri i fshatit të malësisë së Kumanovës, Arbanashko Sello (Fshat i Shqiptarëve). Ky fshat gjendet në anën lindore të Kumanovës, në drejtim të Krivopallankës. Edhe pse quhet Arbanashko Sello, sot në të banojnë vetëm maqedonas.

Afr/oj kal.,~ova, ~u. Në të folmen e Kumanovës këtë fjalë e hasim vetëm si folje me këto forma: «afroj», «afritu», »afrite», «afrou» etj., ndërsa në vend të ndajfoljes «afër» dhe mbiemrit «i afërt», përdoren fjalët «ngat» dhe «i ngatë». Edhe fjalët «afërsi» e «afërsisht», që Çabej në «Studimet gjuhësore», pjesa e I, faqe 28, i çmon si neologjizma nuk figurojnë në këtë të folme. Përkundër saj antonimi i kësaj fjale «largoj», përdoret si folje, si emër, si mbiemër dhe si ndajfolje: «largoj», «largsi» (largësi), «i largtë» (i largët), «larg».

Ari ndajf. Kjo fjalë dëgjohet vetëm në shprehjen «ari n’kamë», që ka gjasa të përafrohet me shprehjen «si ariu në këmbë». Ndajfolja «ari» në këtë të folme, shqiptohet me theks në rrokjen e parë «ári», sikurse edhe «njéri», që theksohet po ashtu në rrokjen e parë. Është për t’u cekur se për «ari-un» në këtë anë përdoret vetëm emri i gjinisë femërore «arushë», por kjo dëshmon se më parë ka qenë e gjallë edhe fjala «ári».

Am/ë,~a f. Në vend të këtij emri në këtë të folme përdoret fjala «nënë». Që krahas kësaj fjale është përdorur edhe fjala «amë», dëshmon shprehja «t’amën e s’amës», që përdoret vetëm në rast sharjeje.

Arvanic/ë,~a f. Emër fshati në rrethin e Kumanovës (në pjesën maqedonase rreth Pçinjës). Më herët në këtë fshat ka pasur shqiptarë. Ka familje që kanë jetuar dhe i kanë pasur çifligjet e tyre në Arvanicë. Sot aty jetojnë vetëm maqedonas. Emri Arvanicë përafrohet me emrin arvanit, me të cilin grekët i emërtojnë shqiptarët.

            Asht,~i m. sh. eshtna,~at. Në të folmen fshatrave të fushës në vend të fjalës «asht-i» përdoret fjala «koc». Në këtë rast fjalën «asht» e hasim vetëm në shprehjen, që tregon se një fëmijë shumë i ngjan babës a nënës: “Ia ka kputë kriet, i gan (i ngjet) me asht e me rrasht.» Në fshatrat e malësisë përdoret edhe fjala «asht-i» në njëjës dhe «eshtna-t» në shumës.

Bah/e,~ja f. sh. ~e, ~et. Në Fjalorin e shqipes së sotme kjo fjalë sqarohet me fjalën «hobe». Me fjalën «bahe» në këtë anë emërtohet një armë lufte shumë primitive, që thuret me penj e që shërben për ta hedhur gurin. Para disa vjetësh në fshatrat e Kumanovës ishte i gjallë riti i luftës me bahe. Ditën e Shën Gjergjit ose të ndonjë feste tjetër, zhvillohej luftë me bahe ndërmjet fshatit me fshat ose ndërmjet dy lagjeve të të njëjtit fshat.

Bek/oj kal., ~ova, ~u. Kjo fjalë gjallon si folje dhe si mbiemër, që shpesh emërzohet, si p.sh.: «M’ka beku nana». «Ven i bekum». «I bekumi i nanës». etj.

Ballzin/ë, f. sh. ~a,~at. (Dëgjohet edhe pallzinë). Me këtë fjalë emërtohen drurët dhe të gdhendur, jo të trashë, që lidhin trarët në ballë të pullazit. Ka mundësi që kjo fjalë të ketë ardhur nga fjala «ballë», pra balli i çatisë ose nga fjala «pullaz», që është përdorur dikur në këtë anë, por më nuk e hasim.

Banc,~i m. sh. ~a, ~at edhe ~ët. Në Fjalorin sinonimik të gjuhës shqipe, këtë fjalë e hasim në formën «bucë» (plis dheu), ndërsa në punimin e Abdullah Zyberit «Disa fjalë të rralla me prapashtesat c (cë), s (ës, së) në rrethinat e Istogut e të Pejës», botuar në numrin e tretë të «Jehonës» së vitit 1978, «bas-i» (topth dheu, topth bore). Në të folmen e rrethinës së Kumanovës kjo fjalë ka vetëm kuptimin e plisit të dheut, p.sh.: «S’e paska pasë dorën ara me u livru, se kanë dalë plot banca». Krahas kësaj fjale në këtë të folme dëgjohet edhe fjala «top», «top dhevi» dhe «grutkë» (sllav. grutka – plis dheu).

Bin/on jokal., ~oi, ~u. Fjala «binon» krahas së cilës në disa fshatra përdoret edhe «puson» mund të përafrohet me fjalën «buron», p.sh.: «Te ni prrue po binojke uji». Kur është fjala për «burimin», në këtë të folme emërtohet me «krue».

Bot/ë,~a f. Kjo fjalë nuk e ka kuptimin e tërësisë së trupave qiellorë, por të deltinës, të dheut të bardhë a të kuq prej të cilit bëhen enë. P.sh.: «Çerepi bahet pi botës e jo pi lloçit». Ndërsa deltina me të cilën më parë laheshin flokët e duart, kur mungonte sapuni, njihet me emrin «humëz», p.sh.: «Berma humzën t’i laj durt se m’u kanë ba me zift duhani».

Buçall/ë,~a f. sh. ~a, at. Fjala «buçallë» në këtë formë përdoret në Sllupçan, ndërsa në Orizare, në Likovë, në Llopat etj. përdoret në trajtën «buçil-i». Me këtë fjalë emërtohet vendi i thellë në lumë ku shkojnë njerëzit për t’u larë, pra pellgu. Në të është ruajtur rrënja e fjalëve «buç-imë, «buç-on», që në raste të tjera nuk gjenden në të folmen e kësaj ane.

            Cabik,~i, m. sh. ~a,~at edhe ~ët. Kjo fjalë në të folmen e kësaj ane përdoret në kuptimin pjesës së trungut të drurit që mbetet pasi ta presim ose për copë druri (kërcu, dorac).

Cek/ë,~a f përmb. Kjo fjalë, që përdoret në vend të fjalëve «grill», «grillishtë», emërton pjesën e tokës që përbëhet prej një guri që derdhet lehtë. P.sh.: «Mos gropo ktu se del cekë». Ose: «Ka dy fe (lloj) ceke, t’fortë edhe t’butë». Kjo fjalë mund të përafrohet me fjalët mellë, mellishtë, mellinë mellnajë, që i hasim në FGJSH të  Mehmet Elezit.

            Crrak,~i m. sh. ~ë, ~ët. Me këtë fjalë emërtohet dhëmbi i bravës me të cilën mbyllet dera. «E mshela derën me crrak». Fjala «crrak» është formuar nga imitimi i tingullit që lëshon ky mjet kur e mbyllim derën. Krahas kësaj fjale dëgjohet edhe fjala «freng», që ka përdorim shumë më të gjerë në këtë anë.

Cull,~i m. sh. ~ë, ~të. Fjala «cull», përdoret në vend të fjalës «fëmijë». Për fjalën «fëmijë» në disa mjedise të kësaj ane, me një shtrirje shumë të kufizuar, përdoret edhe fjala «thmijë».

            Çaparit kal., ~a, ~ë.  Kjo fjalë në të folmen e Kumanovës përdoret me kuptimin «përpush», «thërrmoj». P.sh.: «E kanë çaparitë pulat tokën/kashtën». «E kanë çaparitë bukën».

            Çapojk/ë,~a f. sh. ~a, ~at (edhe ~ët) ose çapank/ë,~a sh. a, ~at (edhe ~ët). Kjo fjalë emërton thundrën e kafshës (kaut, viçit, lopës etj.). Fjala «çapojkë» ka një rrënjë me fjalën «çap», (çap-o-j-kë), që është sinonim i fjalës «hap-i». Fjalët «çapojkë» e «çapankë» i hasim në këtë të folme, ndërsa fjalën «çap», jo.

Çaravesh kal., ~a, ~ë Kjo fjalë në këtë të folme përdoret si folje «çaravesh» dhe si mbiemër «i çaraveshëm» me kuptim degjeneroj, stërkeq, i degjeneruar, i stërkequr etj. «Çaravesh» thuhet kur stërkeqet mishi ose lëkura nga të plasariturit, p.sh.: «M’u patën krisë e m’u patën çaraveshë buzët pi dillit». «E kishin grrithë macat e ia kishin çaraveshë mishin». «I kishin ra dhamtë e ju kish çaraveshë goja».

            Çufërlung,~i m. sh. ~a, ~at edhe ~ët Kjo fjalë duhet t’i përgjigjet emrave «kësular», «kaçuler», «çerdhukul» etj., që emërtojnë zogun e familjes së harabelave, zogun me xhufkë në krye. Fjalët «çufërlung», «çapërlung», janë të përbëra nga «xhufërr» (në këtë anë xhufërr i thonë xhufkës) dhe «lungë». Zogu që emërtohet kështu, pos xhufkës, ka edhe një të ënjtur nën qafë në formë të lungës.

            Den kal., ~a, ~ë. Kjo fjalë në këtë të folme përdoret shumë rrallë me kuptim «ngop», «rras», «ngij», p.sh.: «I kam denë (i kam ngopur) kijët (qetë) me bari». «U dena me bukë e me muhabet».

Dre-ni m. Emri «dre» në këtë të folme nuk përdoret. Në vend të tij hasim fjalën «kaproll». Fjala «dre» është ruajtur vetëm si pjesë e dytë e fjalës së përbërë «kacadre» (për kacabunin).

            Dun kal., ~a, ~ë. Kjo fjalë me kuptimin «trazoj», përdoret në shprehjen: «M’u ka dunë vneri (vreri)».

            Dunëm vetv. Fjala «dunëm» në këtë të folme përdoret vetëm në kuptimin e rrënximit, shkarjes, të ënjturit e herdheve që shkaktohet nga ngritja e peshës ose nga kërcimi prej ndonjë vendi të lartë. P.sh.: «Mos ço ranë se dunësh». «Mos kce pi peme n’tokë, se asht nalt e dunësh».

            Farash,~i m. sh. ~a, ~at edhe ~ët. Kjo fjalë emërton fshesën që bëhet prej një bime, që në Fjalorin e shqipes së sotme njihet me emrin «melekuqe». Bima i ngjan kallamit të sheqerit dhe ka shumë fara, prej nga e ka marrë edhe emrin.

            Krahas fjalës «farash», përdoret edhe «fshisë» (fshesë). Fshisa bëhet nga një bimë tjetër që nuk rritet si farashi. Ajo i ka farat shumë më të imëta dhe degëzohet menjëherë mbi sipërfaqen e tokës.

Fash/ë,~a f. sh. ~a, ~at edhe ~ët Kjo fjalë në këtë anë  ka vetëm kuptimin e copës së lëkurës ose të dheut e jo edhe të pëlhurës a të stofit: «Ma nxhiti me thoj e ma çiti likurën fashë». «Pllugi e çitke tokën fashë». Fjala «fashë» përdoret edhe me kuptim figurativ për të treguar se e ka pësuar dikush, si p.sh.: «Ia kishte çitë fashë filanit», do të thotë se e kishte plaçkitur dikë dikush me mashtrim ose me dhunë. Në vend të fjalës «fashë» për stof përdoret «copë» dhe «dizgë».

Fat/oj kal., ~a, ~u. Përdorimi i kësaj fjale është shumë i kufizuar. Më herët duhet të ketë pasur përdorim shumë të gjerë. Në këtë të folme, sot, atë e hasim si folje «fatoj», «me fatu» (me kuptim uroj), si emër «fat», «fatimi» dhe si mbiemër i emërzuar «e fatumja». Kur vjen ndonjë dorë (shenja e fejesës), bëhet dasmë ose kur lind ndonjë fëmijë, njerëzit e kësaj ane thonë: «Po shkojmë me fatu se filani ka darsëm». etj. Krahas kësaj fjale përdoret edhe fjala e huaj «me përhajr», që ka përdorim më të gjerë. Në vend të urimeve shqipe «me fat», «të qoftë me fat», «po ta fatoj», çdoherë dëgjohet «përhajr», «me hajr», «t’koftë përhajr», edhe pse siç u përmend më lart thuhet edhe «Po shkojmë me fatu».

            Si emër dhe si mbiemër të emërzuar këtë fjalë e hasim në këto forma: «fat», «fatimi» dhe «e fatumja», që kanë një përdorim shumë të kufizuar. Emri «fat», haset shumë rrallë, meqë është zëvendësuar nga barbarizmat «nafakë» dhe «kismet». Si të tillë atë e hasim në fjalën e përbërë «fatzeza», ku pjesa e parë në të shumtën e rasteve është zëvendësuar nga barbarizma «nafakë» («nafakzeza»). Që kanë vërshuar në dëm të fjalës «fat» fjalët e huaja dëshmojnë barbarizmat «kismet» dhe «nafakë», që përdoren në këto raste: «Kërkun s’i dilke gjalit kismeti (apo nafaka)». «Shumë nafakë kishte pasë gjali». «Dita e re nafaka e re» etj.

            Derisa në shembujt e lartpërmendur asnjëherë s’përdoret fjala «fat», krahas formave «fatimi» «e fatumja» dendur përdoren barbarizmat «e përhajrmja», si p.sh.: «Fatimit» (por edhe «t’përhajrmes») i dihet vakti». «Kjo asht ditë fatimi (por edhe e t’përhajrmes)». «E fatumja (por edhe «e përhajrmja») asht  punë e mirë». Shprehjet shqipe «fatoj», «fatimi», «e fatumja» më tepër janë ruajtur te gratë, ndërsa burrat i përdorin më rrallë.

            Fik kal., ~a, ~ë Përdoret vetëm me kuptim shkatërroj, prish, humb etj., p.sh.: «E hangër mallin e u fik». Kuptimin «shuaj», kjo fjalë, në këtë folme nuk e ka. Për «fika zjarrin, dritën», thuhet «e shima zarmin, dritën». Nga fjala «fik» janë krijuar fjalët «fikç-i» dhe «i fiktë», që tregojnë njeriun që e ka humbur pasurinë, pra është varfëruar.

            Fi/lle,~ja (edhe fi/je,~ja) f. sh. je, ~jet. Këtë fjalë në të folmen e kësaj ane e hasim vetëm si emër dhe si ndajfolje, p.sh.: «Fillja s’i dihet». «S’ja di fillen kësaj pune». Si ndajfolje ndeshet në format «fill» dhe «fillikat» (vetëm), p.sh.: «Fill gjali i filanit ishte kanë atë ditë n’mal». «Fillikat kishte metë».

            Folja filloj që e ka rrënjën e përbashkët me këto fjalë nuk përdoret në këtë anë. Në vend të saj përdoret sinonimi «nis», si p.sh.: «Nisja punës». «E nisa darsmën». etj.

            Ftorit kal., ~a, ~ë. Kjo fjalë, që duhet të jetë formuar nga fjalët ftof dhe risht, përdoret si antonim i fjalës «vok» (vak). «E voka ujin», thuhet, kur ujin e ftohtë e bëjmë pak të nxehtë, ndërsa  thuhet «e ftorita», kur ujin e nxehtë e bëjmë pak të ftohtë. Pos si folje këtë fjalë e hasim edhe si mbiemër në trajtën «i ftoritëm», p.sh.: «Uji kana i ftoritëm». Ka gjasa që fjala «ftorit» të jetë formuar nga fjalët «ftoh + rishtas».

            Gaz,~i m. vet. njëjës. Në të folmen e kësaj ane këtë fjalë e hasim në shprehjet: «gaz i dhevtë», «gaz i dunjasë», «për gaz t’dhevtë», «i përgaztë», me kuptim u bë për tallje, për turp para botës. Krahas këtyre shprehjeve me këtë kuptim përdoren edhe shprehjet «cing i dhevtë», «për cing t’dhevtë».

            Gazmen,~i m. vet. njëjës. Në vend të fjalës «gaz», me kuptim «gëzim», përdoret fjala «gazmen» dhe «gzim», p.sh.: «Gazmen (ose gzim), t’madh patën atë ditë».

            Grrep ndajf. Në të folmen e kësaj ane kjo fjalë përdoret për të emërtuar gjendje urie si për njerëzit dhe për kafshët, p.sh.: «Kijët (qetë) janë ba grrep p’i s’unit». «Jam umtu shumë, grrep m’u ka ba barki».

            Gurkali m. përmbi. Fjalët «kaltër», «kaltëroj», «i kaltër», nuk i hasim në këtë të folme. Vendin e tyre e kanë zënë fjalët e huaja «mavi», «mavitoj», «i mavit». Fjalën «i kaltër» e hasim vetëm të cunguar «kali (i kaltër), te kompozita «gurkali», që është formuar nga «gur + kali» (kaltër).

Gurr/on jokal. ~oi, ~u. Kjo fjalë përdoret në pjesën më të madhe të kësaj ane vetëm si folje e jo edh si emër «gurr/ë,-a». «Po gurron shivi», thuhet kur duan të tregojnë se po bie shumë shi. Në malësi përdoret edhe trajta «gurrë».

            Gjiren,~i m. Në të folmen e Kumanovës këtë fjalë e hasim si emër are në fushë. «Gjireni është arë e mirë, po e ma shumë ujin.» «Ara n’Gjiren asht e ranë për punë» etj. «Gjiren» quhet edhe sëmundja e duhanit ose e bostanit a e ndonjë bime tjetër që shkaktohet nga uji i tepërt. Kjo fjalë mund të përafrohet me fjalën «gjiri» (i ujit), pra vend ku fle uji. «Mos e vadit shumë duhanin se bahet  me gjiren».

Haparesh kal., ~a, ~ë. «Haparesh», thuhet kur tolloviten a trazohen flokët ose rrobat nga era ose nga pakujdesia, p.sh.: «Ju kishin hapreshë floktë». «Sa e mërthejshna setrën (pallton) e kmishën, veri m’i hapareshke». «Mos i haparesh floktë». Për atë që nuk i kreh flokët e nuk i kushton rëndësi veshjes thonë: «Ai gjithmonë i ka floktë e hapareshta». «Ju kishin shkoçë e ju kishin hapareshë teshat». Nga folja «haparesh» janë formuar edhe mbiemrat «i hapareshëm» dhe «i hapareshtë».

Hartit kal., ~a, ~ë. Në të folmen e Kumanovës folja «hartit» emërton procesin e përgatitjes së farërave të duhanit, të shalqirit, të specit etj. për mbjellje. Farat mbështillen në një arnë (zakonisht në çorap të hollë) dhe futen në ujë. Kur të qesin sytha të bardhë, thuhet «farat janë hartitë», do të thotë janë bërë gati për t’u mbjellë. «A i keni hartitë farat e duhanit, të bostanit, të specit» etj. «Po, i kemi hartitë dhe kanë bi, tash do t’i mellim.» Kjo fjalë mund të përafrohet me fjalën «artis», që në  Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe ka kuptimin nxjerr një fidan nga toka dhe e mbjell në një vend tjetër; ndërroj një bimë. Artisi domatet (lulet).

            Hedh kal., ~a, ~ë Në këtë trevë këtë fjalë e hasim vetëm në thëniet: «E hedha grunin me tërplote e jo me maqinë». «Ai hidhet n’punë pa i thënë kërkush (askush)». «Frima (fryma, era) ma hedhke borën sive (syve)». Në rastet e tjera kjo fjalë është zëvendësuar me foljen «çes» («qes»), si p.sh.: «Hajde cëlli (cili) pe çesim gurin ma larg». «Mite (mbyte) çenin e çite n’prrue». Përpos si folje kjo fjalë përdoret edhe si mbiemër «i hedhëm» dhe «i pahedhëm», p.sh.: «Gruni i hedhëm dhe i pahedhëm s’ban me u përzi».

            Heks,~i m. sh. ~a, ~at edhe ~heksët.  Me këtë fjalë emërtohet një mjet i metaltë (thikë e përkulur), në të dy anët me dorëza. Shërben për t’i lëmuar bishtat e drunjtë të mjeteve bujqësore, si të kazmës, të shatit etj. Meqë me të i heqim grathët (dhenlat, ashklat) e drurit, pasi të gdhendet me sëpatë ose me zdrukth, quhet “heks” (heqës).

Hasë (i, e) mb. Ky mbiemër, që emërton njeriun ose kafshën, që ha shumë, në këtë të folme, është formuar nga folja «ha» «Ai asht i hasë (grykës)». «Njeri i hasë», «lopë e hasë».

            Hek kal., ~a, ~ë. Në këtë të folme kjo fjalë përdoret si emër dhe si folje «hek/ë,-a» me kuptim «vuajtje» dhe «vuaj» «heq», «zhvesh,. «Ai ka hekë shumë (ka vuajtur)». «E heka (e zhvesha) setrën se u ba nxetë». Si emër përdoret në formën «hek/ë, ~a, f. sh. ~ë, ~ët», p.sh.: «Hekët (vuajtjet) e atij s’harrohen kurrë».

            Horë,~a f. sh. ~a,~at. bised. Këtë fjalë në Fjalorin e shqipes së sotme e gjejmë me kuptimet: 1. Bar i keq që del nëpër ara, të cilin zakonisht e shkulin dhe e djegin. 2. etnogr. Dordolec prej bari a prej kashte që e djegin në arë. Në të folmen e Kumanovës fjalën «horë» e hasim vetëm si mbiemër në kuptimin dordolec dhe në kuptimin koritje. P.sh.: «U bana horë» (dordolec), «Na banën horë» (Na koritën).

Kafsh/ë,~a f. Fjalën «kafshë» në këtë të folme e hasim vetëm në mallkimet «Kafsha e keçe». «Kafsha e ligë», në kuptimin kafshë e egër (bishë) ose sipas besëtytnive shpirt i keq. «T’hangtë kafsha e keçe!». «Të hangtë kafsha e ligë», mallkojnë njerëzit në këtë anë dikë që nuk sillet mirë a bën ndonjë prapështi. Fjala «kafshë» për qenie të gjalla, si lopë, dele etj. është zëvendësuar plotësisht me fjalën e huaj «hajvan». Kjo shprehje dëshmon se fjala «kafshë» në këtë anë është tkurrur deri në zhdukje para fjalës orientale «hajvan».  

Kajtët (m’kajtët) vetv., ~ m’u ka kajtë. Në Fjalorin e gjuhës shqipe, të vitit 1954, e hasim këtë fjalë në formën «kanda» (më) – «më ka anda», kurse në të folmen e kësaj ane figuron si folje në formën «m’kajtët» dhe si mbiemër i emërzuar «e kajtmja», që kanë dalë nga fjala «ma ka andja». Thuhet: «S’e kam për inati, po po m’kajtët». «E kajtmja e korit burrin». Sa i përket fjalës «and/ë,-a» ose «andje», si emër fare nuk gjallon në këtë të folme.

Kallakasht/ë,~a f. sh. ~a, ~at. Kjo fjalë shumë e qëlluar emërton atë që nxit dikë për të keq, shpifësin, nxitësin, p.sh.: «S’asht mirë m’u ba kallakashtë». «Kallakashta e kall ni katun e jo ma ni mahallë». etj.

            Katramz/ë, ~a, f. sh. ~a, ~at. Fjala «katramzë» emërton mbërtheckën e rripit, që mund të jetë formuar (duke u bazuar në formën e saj) nga fjalët «katër» + «anë», ose «katër» + «amëz».

Kluk,~i m. vet. njëjës. Veprimi i të goditurit me gisht kokës ose shalqirit (për ta provuar se a është pjekur) emërtohet në këtë anë me fjalën «kluk».

            Klus/ë,~a, f. sh. ~a, ~at edhe ~ë, ~ët. Në këtë të folme përdoret për grackë, me të cilën kapen zogjtë, shpendët. «Kish ra në klusë». Në FGJSH – M. Elezi për këtë fjalë hasim fjalën «kllupcë», «klucë». Kjo fjalë përdoret edhe me kuptim figurativ për njeriun që bie ngushtë.

Kok/ël,~la f. sh. ~la, ~lat edhe koklët. Fjala «kokël», që në Fjalorin e gjuhës shqipe 1954, është sqaruar me «kokërr sheqeri», «sheqerkë», «tokël» në këtë anë përdoret me kuptimin «veshkë». Krahas kësaj fjale përdoret edhe fjala e huaj «bubrek», që ka përdorim të gjerë. Fjala «kokël» më së shumti përdoret për t’i emërtuar veshkat e kafshëve e ndonjëherë edhe të njeriut, p.sh.: «Koklat ose kokëta e kavit (kaut) janë të shishme». «Po m’dhamin koklët» (më shumë dëgjohet «bubrektë»). Fjala «veshkë» nuk figuron fare në këtë të folme.

            Kok/ë,~a f. sh. ~a, ~at edhe ~ët. Në vend të kësaj fjale përdoret fjala «krie» («krye»). Fjala «kokë», krahas së cilës në këtë anë haset edhe «kokërr», emërton një fije shkrepëseje, një kokërr gruri, sheqeri etj., p.sh. «Berma ni kokë qibriti (shkrepëseje), sheqeri , gruni» etj. Që është përdorur edhe për krye kjo fjalë, dëshmon thënia: «S’i mushet koka». Nga rrënja e fjalës «kokë» janë formuar fjalët «kokloj» (qëlloj dikë në kokë), «koklenkë», «ta mshoj n’koklenkë» (në kokë), si dhe «shkokloj» (ia heq kokrrat drithit me dorë a me lloz).

            Kotnasikoti ndajf. Fjala «kot» në të folmen e kësaj ane, sidomos në fshatrat e rrafshit, dëgjohet shumë rrallë. Atë e hasim dendur si ndajfolje në trajtën «kotnasikoti», që në këtë formë gjendet edhe te FGJSH të Mehmet Elezit.

Kpuc/ë f. Ky emër, që në të folmen e kësaj ane haset vetëm në trajtën e pashquar të njëjësit, është zëvendësuar plotësisht me fjalën e huaj «kundër», p.sh.: «Fshimi kunrat se po shkoj me hecë». Që është përdorur dikur kjo fjalë edhe në këtë anë dëshmon shprehja: «Tu di (dy) kamtë t’i shti me ni kpucë», që ka përdorim mjaft të gjerë.

Kuj kal., ~ta, ~të. Kjo folje në të folmen e kësaj ane ka përdorim shumë të kufizuar. Fjala «kuj», që haset në këtë anë, nuk përdoret me kuptim «quhem», «thirrem», por me kuptim «zë», «e zë», p.sh.: «A e kun ket t’thirrme a duhet me ardhë e me t’thirrë te shpija?», thonë kur e grishin ndokënd në rrugë për në dasmë ose për ndonjë gëzim tjetër. Krahas «A e kun …», dëgjohet edhe «A e ze ket t’thirrme?»

Kurthurohem vetv. Kjo folje përdoret në kuptimin ngatërrohet peri ose me kuptimin «ngatërrohet» për njeriun. «A kurthuru peni. Hec e  mos u kruthuro».

            Lak ndajf. Kjo fjalë përdoret për të emërtuar gjendje urie, sikurse edhe fjala «grrep», p.sh.: «M’u ka ba barki lak». «Lak m’u kanë ba kijët pi s’unit».

            Lan/ë ~të f. vet. në shumës. Kjo fjalë i përgjigjet fjalës lëndë që në Fjalorin e shqipes së sotme e hasim edhe në kuptimin dru i prerë që përdoret për ndërtim. Në të folmen e kësaj emërton vetëm drurin për ndërtim. Kuptimet e tjera ose janë zhdukur, ose nuk kanë arritur të prodhohen.

Lisë ndajf. Kjo fjalë përdoret për të vënë në pah se këmisha, palltoja ose diç tjetër është bërë tepër me llum, p.sh.: «Lisë t’u paska ba kmisha pi llomit».

            Llozhan ndajf. Lojë popullore, që në disa fshatra të kësaj ane njihet me emrin «shtagellë» (prej shtagë). Në FGJSH të Mehmet Elezit e hasim në trajtën «shtagas», «shtagashterrpas», «shapitorr». Gjatë lojës lojtarët qëndrojnë në këmbë. Një shtagë (shkop) e hedhin me forcë rrëshqanë (përtokë) për ta goditur një shtagë që e vënë tërthor në tokë. Nëse lojtari e godet shtagën tërthor, i hip kundërshtarit në shpinë. Kundërshtari duke e bartur lojtarin shkon deri ku ka arritur shtaga. Te maja e saj e vë shtagën tërthor dhe kthehet duke e bartur kundërshtarin te vendi i shënuar me një vijë. Fituesi sërish gjuan, por nëse nuk e godet shtagën tërthor ndërrohen rolet.     

Lluçk,~i m. (edhe lluçk/ë,~a f.) sh.~a, ~at edhe ~ë, ~ët. Kështu quhet në këtë anë njeriu që ha shumë, grykësi, p.sh.: «Ai është lluçk i madh, ha sa s’bahët».

            Mërkeç kal. ~a, ~ë. edhe pës. mërkeçem. Kjo fjalë në këtë të folme emërton sëmurjen e qenit, tërbimin, p.sh.: «Kana mërkeç çeni». «Mos të haje çeni coftinë se mërkeçet». «Çeni i mërkeçëm me të kaç t’mërkeç». Fjala «mërkeç», siç duket është një eufemizëm, që është formuar nga fjalët «merr t’keçen» ose «mur t’keçen». Atë e hasim edhe si mbiemër «i mërkeçm». Eufemizma të këtillë hasim edhe për sëmurjet mentale prej të cilave vuajnë njerëzit. Për shembull kur sëmuren fëmijët, folësit e kësaj ane thonë: «Kana smu culli ndrishe (ndryshe)» ose «paska ra n’qetër (tjetër) t’mirë». Këtë fjalë e hasim edhe si mbiemër në formën «i mërkeçëm», p.sh.: «Ruju pi çenit t’mërkeçëm (thuhet edhe t’çartëm), se me t’kaç trenohësh». Njerëzit e kësaj ane më parë besonin (pleqtë besojnë edhe sot), se po të kafshojë qeni i mërkeçëm të bëhen këlyshët në krye.

            Mëngez (për mëngez). Emri «mëngez» (mëngjes), në këtë të folme është ngurtësuar thuaja krejtësisht. Atë e hasim vetëm të shoqëruar me parafjalë  «për mënges», që përdoret shumë rrallë edhe atë vetëm në ndonjë mjedis (si p.sh. në ndonjë fshat malor). Këtë trajtë të ngurtësuar vetëm në kallëzoren e pashquar e ndeshim si shprehje të barinjve, që verës për shkak të vapës i kullosin delet natën, ndërsa në mëngjes i kthejnë në vathë. Me këtë rast thuhet: «Pi çoj dhentë për mënges». Fjala «mëngjes» (pos shprehjes që e përmendëm) në të folmen e kësaj ane, sikurse edhe fjalët «agim» e «agon», nuk përdoren fare. Ato janë zëvendësuar me fjalën «sabah» për «agim» e «mëngjes», ndërsa për «agon» përdoren shprehjet «dul drita» e «zbardhi drita» etj.

            Mllehem vetv. Këtë fjalë e gjejmë në kuptimin shpreh mllefin.  P.sh. «A mlle djali» (është mllefosur). «U mlleha» (u mllefosa) etj.

Munoj/ë,~a f. sh. ~ja, ~at. Thuhet për dorezën e briskut a të thikës. P.sh.: «Briski e kishte mënojën pi koci (ashti)».

            Murmur/on pavet. ~oi, ~u. Në këtë të folme kjo fjalë përdoret me kuptim «bubullin», p.sh.: «Veç (vetëm) vetojke e murmurojke, po shi nuk bike». «Pu murmuron», thuhet në mënyrë figurative edhe për atë që flet me shumë nervozizëm. Kuptimin e gurgullimës së lehtë të ujit, të gjetheve etj., siç sqarohet në Fjalorin e shqipes së sotme, kjo fjalë nuk e ka.

Nërskamc/ë,~a f. sh. ~a, ~at edhe ~ët. Kjo fjalë që në këtë të folme emërton veprimin e të vënit të këmbës për ta rrëzuar ndokënd, p.sh.: «Ma noj nërskamcën e m’çiti n’kokërr t’shpinës», është formuar nga parashtesa «nër» («ndër») dhe emri «kamë» («kambë»), në Fjalorin e Gazullit gjendet në formën «ndërkambcë».

            Nërzgojz/ë,~a f. sh. ~a, ~ët. Është formuar si fjalë prej parashtesës «nër» dhe fjalës «gojë». «Nërzgojzë» quhet hallka e litarit që i vihet kalit në gojë në vend të frerit, p.sh.: «Noja kalit nërzgojzën e hipi».

            Nditë ndajf. (flliq). Kjo fjalë është ruajtur vetëm në shprehjen ndajfoljore «n’hall e nditë». «N’hall e nditë t’u paskan ba teshat/teshët», thuhet për petkat kur bëhen pa larë ose kur i përlloçin fëmijët rrobat. Përdorimi i kësaj fjale, në këtë të folme, është kufizuar aq tepër saqë pos kësaj shprehjeje nuk e hasim askund tjetër. Kjo fjalë e ruajtur si fosil, dëshmon për përdorimin e saj të dikurshëm te folësit e kësaj ane. Me siguri më herët është përdorur edhe folja «ndyj» dhe mbiemri «i ndytë». Sot po t’i themi ndonjë folësi, duke i përjashtuar ata që e njohin gjuhën letrare, «t’u paskan ndi (ndot) teshët» ose «i paske të ndita (për t’u paskan ndyrë rrobat, i paske të ndyta…), nuk të kupton se ç’po i themi.

            Ngarkaç/e,~ja f. sh.~e, ~et. Në fshatrat e Malësisë së Kumanovës ngarkaçe quhet druri i bigëzuar që shfrytëzohet për ta mbajtur litarin me të cilin e lidhim barrën e druve kur i ngarkojmë në gomar a kalë. «Mos pastë kush me t’nimu, merre ni ngarkaçe e ngarkoje magarin me dru», thuhet në rastet kur shkojmë vetëm për dru në pyll.

            Or/ë,~a f. Fjala «orë» në këtë të folme është zëvendësuar nga fjala e huaj «sahat». Megjithatë kjo fjalë nuk është zhdukur plotësisht. Ajo ruhet në shprehjet ndajfoljore «or’ e sahat», «or’ e dakikë» (minutë). P.sh.: «Or’ e sahat ai vike ati (aty)». «Or’ e dakikë shkojshna te ata». etj.

            Orza f. Kjo fjalë me karkater mitologjik (për orë mali) ruhet vetëm në shprehjen «orza xhallë nuk t’ze». P.sh.: «Ruju, se bane e pive helmin, orza xhallë nuk t’ze». Prapashtesën «zëa/zë», që i ngjitet fjalës «orë» e hasim në mjaft fjalë të së folmes së kësaj ane.

            Paç/ë,~a f. Në të folmen e Kumanovës kjo fjalë emërton një lloj byreku që bëhet me petë të bakllavasë. Petëve të paçës i hidhet lëng mishi. Në petën e sipërme vihen edhe copa mishi, copa hudhrash dhe kos (nga një lugë kos nëpër të). Në FGJSH të Mehmet Elezit e hasim fjalën «paçë» si ndafolje (prej papçë, mbase e ndikuar edhe prej paçë). Petë, petaç; copë e thërrime, llom tërhosh,; shih edhe paçë; khs. blozhde. U përplasën makinat e u banë paçë. Në këtë rast në Kumanovë thuhet «U përplasën kerret e u banë spapç».

Paj/ë,~a f. sh. a, ~at dhe ~ët. Kjo fjalë në të folmen e kësaj ane, përdoret vetëm në lojën e goglave. Fëmijët kur luajnë gogla vizatojnë në tokë një trekëndësh të vogël, që e quajnë «pajë», në të cilën i vënë goglat. «Ndreçe pajën se po ja nisim lojës». Fjala «pajë» në kuptimin e asaj që merr vajza nga prindërit nuk përdoret në këtë trevë. Në vend të saj e ndeshim fjalën e huaj «çez» («çejz»).

            Peng/oj kal., ~ova, ~u. Në fshatrat malore, ku pasuria e gjuhës është rrezikuar më pak, thonë: «Pengoje kalin mos t’ike». Te popullsia e rrafshit këtë fjalë e hasim vetëm si ndajfolje mënyre në trajtën «peng», p.sh.: «Gjithë ditën meta peng», thonë folësit e kësaj ane, sidomos gratë, kur iu del ndonjë pengesë në punë.

Pesh/ë,~a f. Kjo fjalë në këtë anë ka një përdorim shumë të kufizuar. Atë e hasim si emër dhe si ndajfolje vetëm në këto shprehje: «po rren si pesha» dhe si ndajfolje «peshë» «a çu peshë», «Do ta haje kriet (kryet) e vet se a çu peshë». «Ai rren si pesha». Fjalët «peshoj», «peshojë», «peshim» dhe «peshë» (për peshën e trupit) fare nuk dëgjohen në këtë të folme.

            Pezëll ndajf. Fjalën «pezëll», që në Fjalorin e gjuhës shqipe, 1954, e hasim në formën «pezull», në të folmen e kësaj ane figuron vetëm si ndajfolje «pezëll» me kuptim ngre një trup me lehtësi nga poshtë lartë dhe për ta përcaktuar peshën e lehtë të ndonjë sendi, p.sh.: «Pezëll e ngrej atë guri». «Pezëll i letë ishte ai trup», ndonjëherë thuhet edhe «penël i letë». Fjalët «pezulloj» e «pezullim» s’përdoren fare në këtë trevë.

Perthakoj ose prethakoj kal., ~ova, ~u. Kjo fjalë përdoret me kuptim «mbërthej», p.sh.: «I trashë ishte ai lis, sa di (dy) vetë s’un (s’mund) e prethakojshin». «Perthakoje kmishën se t’u paska shperthaku». Krahas saj përdoret edhe fjala «mërthej» (mbërthej).

Përpeç,~i m. sh. ~a, ~at dhe ~ët. Kështu quhet një lloj gatese me shumë peta, që mbushen me gjizë të përzier edhe me ve. Petat e përpeçit përpiqen skajeve dhe bëhen rreth. Ndoshta ky trajt (byrek) e ka marrë emrin «përpeç», meqë petat e tij përpiqen skajeve (nga përpjek, përpiq) për t’u bërë rreth.

Përhedh jokal. dhe kal., ~a, ~ë. Kjo fjalë në këtë të folme përdoret për të treguar se gati janë grisur petkat, p.sh.: «M’u kanë përhedh teshat». «E kam përhedh kmishën». Kjo fjalë e prejardhur që është formuar nga parashtesa «për» dhe fjala «hedh», ruan të gjallë foljen «hedh». «M’u kanë përhedhë…», thuhet për petkat kur bëhen për t’u hedhur. Si fjalën «hedh» edhe «përhedh» e gjejmë si mbiemër në formën «i përhedhëm», «e përhedhme».

            Përshkll/ij edhe pëshkll/ij kal., ~iva edhe ~ina, ~i. Me këtë fjalë në të folmen e kësaj ane kuptojmë veprimin kur nuk ia dalim të fshijmë me gomë diçka të shkruar, por vetëm e gërvishtim sa të mos lexohet ose kur e fëlliqim me ngjyrë. «Nuk e kishte fshi, po veç e kishte përshklli /pëshklli».

Plang. Kjo fjalë në këtë trajtë përdoret për pasuri të patundshme vetëm në shprehjen «Pa plang e pa shpi». «Ishte fikë e kishte metë pa plang e pa shpi».

Plle ndajf. Përdoret vetëm si ndajfolje për të treguar lopën a një kafshë tjetër që është me barrë. “Lopa asht plle, ka me pellë (pjellë) edhe nja dy muj” etj.

Pramë ndajf. Kjo fjalë është ruajtur si ndajfolje kohe me kuptim «dje mbrëma», p.sh.: «Pramë jam kanë me bujtë te daja». Për «dje mbrëma», thuhet «parnat», «parnatprama», kurse për tri net më parë «parënparnat» dhe «parëmparnat», sikurse edhe «gje» («dje»), «pargje», «parënpargje» e «parëmpargje».

            Këtë fjalë e hasim edh si emër në rasën gjinore «e pramit», p.sh.: «Darka e pramit s’harrohet kurrë».

            Emri «mbrëmje» në këtë të folme është zëvendësuar me barbarizmin «aksham». Si fjala «mbrëmje», si fjalët «agim», «agon» e «mëngjes», janë rrezikuar për zhdukje prej fjalëve të huaja «aksham» e «sabah».

Prit/oj jokal.,~ova, ~u. Kjo fjalë është ruajtur vetëm si folje në trajtat «pritoj» («përtoj»). P.sh.: «Po pritoj me u nisë se asht udhë e largtë». Emrat e prejardhur «përtac» e «përtim» nuk gjallojnë në këtë të folme.

Pritk/ë,~a f. sh. a, ~at edhe ~ët. Me këtë fjalë në të folmen e Kumanovës emërtohet një dru i hollë e i gjatë nëpër të cilin lidhen lozët e fasules, që në Kumanovë i thonë «bathë». Nga kjo fjalë janë formuar edhe togfjalëshat «bathë pritke». Kjo lloj fasule mbillet edhe nëpër misër. Fjala «pritkë» për laurë e lastojë që i hasim në FGJSH të Mehmet Elezit, për dru i gjatë; krah druri për ta zënë rrugën për të mos e kaluar hekurudhën derisa të kalojë treni, në autoudhë ku paguhet taksa ose për ta zënë ndonjë shteg.

            Rin pavet. Kjo fjalë në këtë të folme nuk e ka kuptimin «njom pak», «njom petkat», siç shpjegohet në Fjalorin e gjuhës shqipe, 1954. «Rin», thuhet për mishin e ri që del në ndonjë pjesë të trupit që është vrarë ose prerë. «Varra po rin». «M´ka ri dora mish». «A t’ka ri varra?», thuhet për dorën e vrarë ose për varrën që ka nisur të mbulohet me mish të ri.

            Re,~ja f. Fjala «re», që përdoret në këtë të folme, vetëm në numrin njëjës, nuk e ka kuptimin e grumbullit të avujve që rrinë lart në qiell, por të rrufesë. «Të vraftë reja», thuhet në këtë trevë e jo «rrufeja». Në vend të fjalës «re», këtu përdoret fjala «megëll» («mjegull»). «A mlu çilla (qielli) me mugëll».

            Rrfe kal. Këtë fjalë në formën «rrfe» (për rrëfej) e hasim vetëm në shprehjen «be e rrfe». Me siguri kjo shprehje është ruajtur nga ajo kohë kur banorët e kësaj ane ishin të krishterë. «Ban be dhe rrfe», duhet t’u ketë thënë prifti, kur janë rrëfyer para tij, për t’i larë mëkatet. Sot kur pohojnë se dikush e ka thënë të vërtetën, thonë: «Bajke be e rrfe». Derisa fjala «be» është ruajtur, fjala «rrfej» pos shprehjes «be e rrfe», që dëgjohet më shumë te gratë, askund nuk përdoret.

Rri/,~ll, ~lli mb. Kjo fjalë tregon të zbehurit e tepërt të fytyrës, që shkaktohet nga sëmundja ose nga frika, p.sh.: «Rrilli i sarit (i verdhë) ishte ba». «Ishte ba rrilli, s’i kishte mbetë pik xhaki n’ftirë (fytyrë)». Kjo fjalë mund të përafrohet me Fajlorin e shqipes së sotme «rryell», që emërton një bimë të hidhur. Në shumë fshatra të kësaj ane mungon shkronja «y», andaj kjo fjalë ka dhënë trajtën «rrill».

Rrm/ej kal.,~va, ~i. Këtë folje në disa mjedise të kësaj ane (si p.sh. në Likovë) e hasim me kuptimin «dëboj», «largoj». P.sh. thuhet: «Rrmeje çenin se pu m’ha».

Rrmet/ë,~a f. sh. ~a, ~at. Kështu në këtë të folme quhet një fshesë që bëhet me thupra të holla dhe shërben për ta fshirë lëmin, oborrin a ahurin. Kuptimi i saj mund të analizohet në këtë mënyrë: rrëmbej bërllokun dhe e largojë. Në këtë rast ky emër ky emër, që dëshmon për përdorimin e dikurshëm të kësaj fjale, ruan kuptimin «rrëmbej».

            Shafoj kal., ~va, ~u edhe shafit, ~shafita, ~shafitë. Kjo fjalë në këtë anë përdoret në kuptimin fundos, zbraz, lëshoj ajrin gomës, p.sh.: «Mos hin n’uj se pu shafon». «Kana shafu guma». etj.

            Shishëm ndajf. Kjo fjalë në këtë të folme përdoret si ndajfolje, «më erdhi shishëm» («shijshëm»), në vend të së cilës përdoret edhe fjala e huaj «lezet»; si folje në formën «shishmohem» («më vjen mirë, shishëm») dhe si mbiemër «i shishëm». Emri «shije» fare nuk gjallon në këtë të folme. Në vend të saj përdoret fjala «lezet-i». Për «shijoj» në Kumanovë e rrethinë thuhet «kërkoj», p.sh.: «Kërkoje bathën (pasulin) a ka boll kripë».

Shok/ë,~a f. sh. ~a, ~at. Përdoret për brez, për ylber a për rrip toke etj. «E lidhi shokën (brezin)”, «Dul shoka (ylberi) mas shivit». «Ni shokë toke (për një rrip toke)». etj

Shpuz/ë,~a f. Kjo fjalë që në gjuhën tonë e ka kuptimin e sfungjerit dhe të hirit të nxehtë të përzier me prush, në këtë anë emërton hirin e zjarrit dhe të cigares, p.sh.: «Mos e shkun shpuzën e cigarës n’çilim, po n’tabëll (taketuke)».

Shtruher/ë,~a, f. sh. ~a, ~t. dhe ushter/ë,~a, ~a, ~at. Me këtë fjalë emërtohet vendi që s’e zë era. Kjo fjalë si duket është formuar nga fjalët «struk» (që në këtë të folme ruhet vetëm në këtë fjalë) dhe «erë» (strukerë, që dëgjohet në raste shumë të rralla, që më vonë ka dhënë trajtat «struherë», «shtruherë» e «ushterë», që përdoren më dendur). Edhe fjala «shtrojerë», që në Fjalor e shqipes së sotme shpjegohet si vend që nuk e zë era, duhet ta ketë prejardhjen nga fjala «strukerë». Fjalën «shtrojerë» mund ta zbërthejmë në dy pjesë: «shtrojë + erë», pra, na del si vend që e shtron era. Shtrojera është një vend që nuk e shtron, nuk e zë era, andaj mund të strukesh nga era. Prandaj prejardhja e fjalës «shtrojerë» nga «strukerë», është më bindëse.

Shuk ndajf. Fjalën «shuk» (në kuptimin shtyp, ngjesh, zhubros) e hasim vetëm si emër loje «top shuk». Kështu quhej më parë një lojë që e luanin të rinjtë me një top leckash. Së pari vizatohej një rreth në tokë, ku radhiteshin disa veta, ndërsa njëri futej në mes. Prej anash pjesëmarrësit duke thirrur «shuk-shuk, shuk-shuk» e gjuanin me top atë që ishte në mes e që mbetej në rreth derisa zëvendësohej prej atij që ia kapte topin. Edhe pse loja ka këtë emër, veprimin e të shtypurit të leckave për të bërë top, folësit e kësaj ane nuk e quajnë «shuk», por «truç», «Bani do harrna (lecka) truç e lujmë topshuk». As për top bore, as për letra e brumë që mblidhen shuk nuk përdoret fjala e lartpërmendur.

            Shukatem vetv. Kjo fjalë përdoret vetëm në disa mjedise të kësaj ane me kuptim «hesht». P.sh: «U shukatën (heshtën) culltë e nuk bajshin za».

            Shuk kal.~a, ~ë. Edhe kjo folje nuk ka shtrirje të gjerë në këtë të folme. Ajo përdoret me kuptimin «shuaj» (dritën). «Shuke dritën se ma po flejmë».

Tamëloriz,~i m. Me fjalën «talmëloriz» emërtohet qumështorizi, ëmbëlsirë që bëhet me tambël dhe me oriz. Krahas kësaj fjale që është thjesht shqipe, që do të ishte mirë të përdoret në mbarë gjuhën tonë, ndeshet edhe fjala «sytliaç», që rrjedh nga turqishtja «syt» (tambël).

            Tingll/on jokal. ~oi, ~u. Këtë fjalë në këtë të folme e hasim si folje «tingllon». Zakonisht me të vihet në pah kumbimi i objekteve dhe i sendeve të ndryshme, p.sh.: «Shpija e filanit pu (edhe po) tingllojke (edhe pu kumllojek)», thuhet kur dikush ndërton ndonjë shtëpi të mirë. «Qitelia (çiftelia) n’dorë t’atij tingllon (po edhe kumllon)».

            Tingllim/ë,~a, f. sh. ~a, ~at. «Tingllima e atij hekri m’i shpojke veshtë», thuhet në këtë anë. Edhe pse fjalët «tingllon» e «tingëllimë» nuk janë pa përdorim, në këtë të folme, fjalën «tingull» nuk e hasim fare.

Thek kal., ~a, ~ë. «Të-ja» dhe «h-ja» e kësaj fjale nuk shqiptohen si «th», por si «t» e «h» (t’hek). Kjo fjalë dëgjohet si folje «thek» («t’hek») dhe si mbiemër «i thekëm» («t’hekëm». «E kam thekë kalin e e kam ba voe». «A thek kali e a ba mizë i letë», thonë folësit e kësaj ane kur e ushtrojnë kalin për vrapim. Kjo fjalë që përdoret në këtë anë e ka kuptimin e të hequrit të pjesës së tepërt të mishit nga trupi, të dobësimit, të tretjes. «Ishte ni gjalë i thekëm (i hequr)». «Ishte kanë i smutë e ishte thekë shumë», thuhet për njeriun që është dobësuar.

            Do të ishte mirë që kjo fjalë të përdorej në vend të shprehjes «mbaj vijën e trupit», që e hasim shumë shpesh në gojën e shkollarëve dhe në shtyp. Pra, më shqip tingëllon po të themi «mbaj dietë për t’u thequr» (për t’u thekë), se sa «mbaj vijën e trupit», që nuk është asgjë tjetër, pos një kalk i sllavishtes «odrzhati liniju». E vetmja vështirësi që paraqet këtu është takimi i «t-së» me «h-në», por meqë  në «Drejtshkrimin e gjuhës shqipe» ruhet shqiptimi i veçuar i «t-së» dhe «h-së», që shkruhen bashkë në disa fjalë dhe në disa emra të përveçëm me prejardhje të huaj. Këtë dukuri e hasim sidomos te pasthirrma «thu» (Thu – pështy në tokë) dhe te emrat «Ethem», «Mithat», «Bethoven» etj., edhe këtu mund të bëhet një përjashtim i tillë. Ka edhe një rrugë tjetër, duke iu nënshtruar rregullave të normës letrare, kuptimi i fjalës «thek» t’i vishet foljes «heq», «hiqem», siç e ka edhe mbiemri «i hequr» (i dobësuar, i tretur).

Tok kal., ~a, ~ë. Kjo fjalë në këtë të folme përdoret vetëm në rast përshëndetjeje me kuptim «bashkoj» (dorën). Thuhet: «toke dorën», «tokma dorën». Si ndajfolje «tok», me kuptim «bashkë», fare nuk përdoret në këtë anë.

            Tok/ë,~a f. sh. ~a, ~at. Kështu quhen mbërtheckat që i përdorin vajzat për t’i mbajtur flokët bashkë (tok). Kjo fjalë mund të ketë prejardhje të përbashkët me fjalën «tok» («bashkoj»), që gjallon si folje në këtë anë dhe me ndajfoljen e gjuhës sonë «tok» («bashkë»), që këndej ose është zhdukur ose s’është formuar fare.

T’pan/ë,~i m. rrallë edhe asnj. ~ët. Kjo fjalë përdoret me kuptim «e çoj guran në gjini», p.sh.: «E çova gruan n’t’panë, se si ka pa moti t’vetët». Si shumë emra të tjerë edhe ky ka kaluar nga gjinia asnjanëse në atë mashkullore, p.sh.: «t’panë», «t’pani», «t’panin».

Trajt,~i m. sh. ~a, ~at. Kjo fjalë në këtë të folme emërton të gatuarit e brumit me tëhollës, si petën (byrekun me presh, me qepë etj.), përpeçin (byrekun me gjizë), piten etj. Buka, ëmbëlsirat dhe gjellët e ziera nuk njihen me këtë emër. «Për sillë kemi trajt», thuhet kur gatuajnë (hollojnë, siç thuhet në këtë anë), ndonjë prej byrekëve që i përmendëm. Fjalët «trajtoj», «trajtim», «trajta» për (shtjelloj, ndërtim, formë etj.) fare nuk përdoren në këtë anë. Do të ishte mirë që kjo fjalë të hyjë në përdorim si fjalë e veçantë për emërtimin e gatesave (byrekëve).

Truk jokal., ~a, ~ë. Përdoret vetëm në disa mjedise të kësaj të folme (si në Orizare, Mateç e ndonjë vend tjetër) me kuptim «hesht». «Truku, mos ta nij zanin».

            Tun kal., ~a, ~ë. Me këtë fjalë në këtë anë emërtohet veprimi i tundjes së kosit në tundës (ti ose tpí, siç i thonë folësit e kësaj treve). Te simotrat e fjalës «tí-ni» ose «tpi-ni», «i-ja» për shkak se qëndron para «n-së», ka theks hundor. «Merre tínin ta tunim kosin», dëgjohet të thuhet në këtë anë.

            Therr jokal. dhe kal., ~a, ~ë. Kjo folje në këtë të folme përdoret me kuptim «më shpon», «më sëmbon», p.sh.: «Po m’therr midisi pi s’ftofti». «Po m’therr n’t’hollë». Këtë kuptim e ka fjala edhe kur përdoret në kuptim figurativ: «Mos e therr njerin me fjalë».

            Si mbiemër «i therrëm», «e therrme» e hasim me kuptimin «i, e qepur»: «Jorganat ishin t’therrëm me maqinë». «Dimnit e veshke ni pamuklie t’therrme».

            Kjo fjalë në këtë anë nuk e ka kuptimin «pres» me thikë kafshën. Thuhet: «E preva viçin me thikë (jo e thera)».

            Ul kal.,~a, ~ë. Fjala «ul» përdoret si folje dhe si mbiemër me kuptim «lag», «ngop», «njom» (me ujë), «lagur» etj., p.sh.: «Uli teshat e tona (pastaj) laji». «Masi ta ulsh brumin, bani qerët (tjerët) punë». Kjo fjalë përdoret edhe si mbiemër që shpeshherë emërzohet, p.sh.: «Teshët e ulme i kishte lanë e kish dalë n’mahallë me nejtë». «T’ulmet mos i përzij me teshët e paulme». Nga fjala «ul» është formuar edhe mbiemri «i ulsavtë». «I ulsavtë asht aj ven», thuhet për ndonjë copë toke që është e ngopur me ujë, që tajit ujë».

Ur/oj kal., ~ova, ~u. Kjo fjalë në këtë trevë gjallon si folje, si mbiemër i thjeshtë dhe i emërzuar, p.sh.: «M’ka uru nana». «Vene (vende) t’urume janë ato». «I urumi shef hajr». Fjalët «urime», «uratë», duke përjashtuar ndikimin e gjuhës letrare te brezi i ri e deri diku edhe te ai i vjetri, nuk hasen në këtë të folme.

            Foljen «ul» me kuptim «ungj», «ungjem» nuk e hasim fare në këtë të folme, p.sh. thuhet: «Hunxhu e pusho pak se i lodhë» (jo ulu e pusho…).

Vang m. sh. vet. në njëjës. Kjo fjalë përdoret vetëm me kuptimin shkas, shkak. P.sh.: “U ngucke sa me zanë «vang» për me u rreh”.

            Vëzhgall/ë,~a f. Me këtë fjalë në të folmen e Kumanovës emërtohet vendi ku rrëshqasin fëmijët me saj tatëpjetë mbi borë. Pra emërton, lëmesën (shkazmën a rrëshqitën). Kjo fjalë duket të jetë krijuar nga fjala «vëzhgat» që ka kuptimin e zërit që prodhohet gjatë tërheqjes zvarrë a të fërkimit. Edhe në këtë rast gjatë rrëshqitjes si rrjedhojë e fërkimit të sajës me borën, prodhohet një tingëllimë, që dëgjohet si «vëzh-vëzh». P.sh. «Dalim te vëzhgalla me rrëshitë». «E kemi nreç vëzhgallën». «Kana ba vëzhgalla akëll (akull).» etj. «Mos i vëzhgat kamtë për toke se po m’dhamin veshtë» etj. Në një fshat tjetër, në Orizare, për vëzhgallën thuhet «zuviçkë» ose «zhuviçkë», që po ashtu është përfituar nga imitimi i zërit «zhuv-zhuv».

Xhell/ë,~a f. vet. në  njëjës. Në këtë të folme fjala «xhellë» nuk përdoret me kuptim të përgjithshëm për gjellë. Në vend të saj ka hyrë fjala turke «jemek». Edhe pse është zëvendësuar nga barbarizmi, fjala «xhellë» nuk ka dalë plotësisht nga përdorimi. Me fjalën «xhellë» në këtë anë emërtohet një qull i trashë e i kripur, që përgatite si haje për qenin, p.sh.: «A ja ke ba xhellën çenit». Po ashtu për gjellën që nuk bëhet e mirë, thuhet: «Kana ba jemeki xhellë (gjellë qeni)».

            Xhi~ri m. sh. ~a, ~at.  Quhet një gropë e mbushur me ujë. «Ishte ba ara krejt xhira-xhira (thuhet edhe xhirna-xhirna)», thuhet kur ara mbushet me ujë nga shiu i shumtë. Fjala «xhiri», që zakonisht në njëjës dëgjohet në trajtën e shquar, vjen nga fjala «gji,~ri m. sh. ~re, ~ret» që në Fjalorin e shqipes së sotme shpjegohet në këtë mënyrë: Pjesë e futur në bregun e oqeanit, të detit a të liqenit. Gjiri i Vlorës. Derisa ky emër përdoret kryesisht në njëjës, emri «xhi» (për gji), që emërton pjesën e futur të gjoksit ose organin e femrës, e hasim në këto trajta: «xhi,-ni, sh. xhi, -të» dhe «xhij, xhijtë».

Xhurm/ë,~a f. sh. ~a, ~ët. Kjo fjalë thuaja është zhdukur plotësisht në të folmen e kësaj ane. Në vend të saj hasen fjalët «fërkem» dhe «trag». Vetëm në disa mjedise të kufizuara, si në Orizare e në ndonjë fshat tjetër, edhe atë në fushën e bujqësisë, është ruajtur fjala «xhurmë», që dëshmon se më parë edhe në këtë anë kjo fjalë ka pasur përdorim të gjerë. Me fjalën «xhurmë», emërtohen gjurmët (vrimat), që bëhen me kunj druri për t’i mbjellë fidanet e duhanit, pa i ujitur vijat, siç thonë në këtë anë «n’t’thatë». «E mella (mbjella) duhanin me xhurma». «Bani xhurmët ma t’fella».

Zbilohet vetv.  Kjo folje në këtë të folme përdoret kryesisht në vetën e tretë me kuptimin është zbuluar, është shfaqur, ka dalë në shesh. P.sh.: për ndonjë fëmijë që e merr veten, rritet e zhvillohet, bëhet më i pashëm, thuhet: «A rrit djali/çika, a nreç e a zbilu.»  Ose për një njeri që lahet e vishet mirë, thuhet: «Ishte la e ishte veshë, ishte zbilu.»

Zenkul ndajf. Me këtë fjalë emërtohet loja që e luajnë fëmijët ose barinjtë me një thupër. Në FGJSH – M. Elezi për këtë lojë gjejmë fjalët «talanguc», «pikërdhi». Kjo si duket është formuar nga fjalët «ze» (zë, kap thuprën me dorë) dhe «ngul» (godet në tokë). Lojtarët marrin një thupër elastike. Pasi ta godasin disa herë tokën për të marrë forcë, me majën e saj e lëshojnë me hov që të shkojë shkarazi mbi thuprën që e kanë vënë tërthor në tok. Atje ku arrin thupra rrëshqanthi, vihet thupra tërthor. Kundërshtari është i detyruar nga ai vend ta bartë në shpinë tjetrin. Pas dështimit për ta goditur thuprën tërthor ndërrohen rolet.

Zvill/oj kal., ~ova, ~u. Kjo fjalë në Kumanovë e rrethinë përdoret në kuptimin e kundërt me ngatërroj. Kur peri ngatërrohet, thuhet: «Zvilloje penin/lamshin» etj. Pra ajo përdoret për perin a për telin, por jo edhe në rastet e tjera siç përdoret fjala zhvilloj.

Zhugm/it kal.,a~, ~ë. Këtë fjalë në FGJSH Mehmet Elezi e ka marrë në Kumanovë dhe e  shpjegon me kuptimin që përdoret këtu «trajtoj keq». P.sh.: «Mos e zhugmit nusen». «Mos i zhagmit culltë» (për mos i keqtrajto) etj.

(Vlerësim letrar për tre poetë të Kumanovës: Burhanedin Xhemali, Sevdail Demiri dhe Fatos Rushiti)

Tre poetët e Kumanovës janë tre gurë kilometrikë në këtë skaj të largët të trojeve etnike, tre emra që e vlejnë të diskutohen e të merren në konsideratë nga mediume letrare për peshën e kulluar të fjalës shqipe. Kanë të përbashkët dramacitetin e këtyre rojeve historike ku frymon fjala shqipe dhe pastërtia elegante e mikpritjes shqiptare e paprekur nga erërat e huaja, po kanë të veçantë secili fjalën e vet. Janë tre gurë kilometrikë po njëkohësisht tre gurë të çmuar në kurorën e trojeve shqiptare. Fatosin e njihja me kohë, ndërsa Burhanedinin dhe Sevdailin i njoha kur mora pjesë në takimin e shkëlqyer poetik të klubit “Jehona e Karadakut”. Edhe pse shkoja për herë të parë, m`u bë se kisha shkuar shpesh, natyrshëm brenda afërsisë që krijojnë vetiu poetët, po edhe nga thjeshtësia e tyre, rrezatimi i komunikimit të tyre brilant, mjedisi rrezatues i një fjale artistike, begenisja dhe afërsia e tyre e jashtëzakonshme.

BURHANEDIN XHEMALI

Burhanedini është një krijues serioz, i cili që moti e ka lëvruar poezinë, dramën prozën, tregimin dhe romanin. Pra, është një krijues kompleks, me një përvojë të mirë që ka ardhur gjithnjë duke e pasuruar fjalën dhe duke e mprehur shijen e saj. Në librin e fundit: ”Ëndrra zgjuar brenda syve” ai mbetet një poet i shqetësimit  dhe vërshimit të ndjenjave pa iu larguar kauzës së etnisë.

Titulli i librit e mbart një simbolikë të hollë dhe shërben për pasurimin e imazheve që vijnë duke zgjeruar rrathët e tyre jo si rrathë danteskë po si rrezet e diellit. Në poezinë e tij folësi lirik e pasuron dhe tejçon në vibrime të holla shqetësimin etnopsikologjik, bëhet bartës dhe interpret i historisë, i vetes, ndërgjegjes kombëtare, po njëkohësisht edhe i spikamës lirike në ndjesi të holla. Vargu i tij i lirshëm u ngjan trandjeve të mëdha që paralajmërojnë shpërthime dhe dëshirë për një liri më të madhe.

Në këtë poezi shkrihen vizionet me njëra tjetrën dhe marrin formë e jetësohen shpresa të mëdha. Sepse poeti do thotë: ”Në këtë botë të pështjelluar,/vështirë të gjendesh brenda rrethit magjik../”.Siç do ta vejë re studiuesi Bilal Maliqi nga Presheva se kemi të bëjmë me një poet me imagjinatë të bujshme krijuese, unë do të shtoja se buja e imagjinatës përcillet rreth vlimeve shpirtërore të cilat klasifikohen natyrshëm brenda një mendimi të pjekur dhe një spontaniteti të këndshëm.

Teksa i lexon vargjet e Burhanedinit bindesh për efektin ngazëllyes të fjalës e cila konturon zërin e tij, profilin krijues të një autori që mban gjallë fjalën shqipe në këto troje jo thjesht si fjalë, po si fjalë që vjen dhe gjen nivelet e shprehjes autentike përmes dridhmës së shpirtit dhe thagmës krijuese, në paradigma vetanake.

Në poezinë e tij shprehet gjithnjë një ndjesi e kuptueshme larg sforcës dhe mashtrimit  po brenda trillit kohor dhe hapësinor, pikërisht aty ku e ka vatrën ëndrra në sytë e zgjuar të shqiptarit, atëherë kur gjaku i dëshmorëve dhe i kohërave të reja me erë të mbarë hoqi klonet dhe ndalesat makabre të diktaturave shoviniste.

Nëntekstet kuptohen përmes një fjale të thjeshtë domethënëse plot kuptimësi dhe larmi të shpërhapjes së fjalës poetike. Burhanedin Xhemaili është një poet i çliruar nga çdo kompleks, i vërtetë si vetë vendlindja e tij zakonmirë, si vetë Kumanova e dashur brenda teatrit të një treve të përcaktuar për të vuajtur po edhe për të luftuar për të drejta natyrale.

Nga poezia e tij përftohet një afeksion i mirë, një ndjenjë që të mbush me shqiptarizëm që reflekton kohërat dhe individin me një etiketim të qartë. Në poezinë e tij ai u vë përballë hijeve diellin e zemrës shqiptare dhe hijet turfullojnë, por poeti i godet me shigjeta e mençurisë së vet prej një artisti të fjalës.

SEVDAIL DEMIRI

Sevdail Demiri aktualisht është kryetar i klubit letrar “Jehona e Karadakut”. Në pamjen e tij përzihen intelekti me brishtësinë e në djali evropian. Është nga ata djem që i përket të sotmes si premisë dhe ardhmërisë si siguri. Libri i tij me poezi: ”Kufiri i horrave” është libri i katërt. Po  në librin e tij përzihet brishtësia me forcën, konkretja me përgjithësinë, thjeshtësia e fjalës me thellësinë e saj, poezia e tij rrjedh dhe ëmbëlson me pamjet e gjëra të identiteti ashtu si fushat e Kumanovës për të arritur lartësinë e maleve përreth. ”Në skaje të atdheut / ku damarët gjakosin pikën e fundit / shqiptarisht / era e lirisë vjen nga larg /dhe mbush me shpresë bronket e lirisë/”, shprehet ai në librin e tij të ri.

Vargje të tilla të bukura dhe mbresëlënëse ne mund të ndeshim në gjithë vëllimin e tij ku spikat ideja e lirisë dhe ndjenja e poetit që e rrethon atë me shprese që e çerdhëson atë. Për kënaqësi mund të vijojmë me vargje të tilla: ”Natë e gjatë në Karadak,/qyqet lozin mbi Gurin e Shqipes… / aty ku dikur kishte rrugë e parmak /sot ka veç thera dhe politikë të ditës…/”

E shohim në poezinë e Sevdailit që ai di të ndërtojë simbole me një mjeshtëri të hollë, simbole që marrin përfytyrime gjithëkohore e na krijojnë mundësi të meditojmë gjatë për to. Sevdaili e vendos fjalën në vendin e vet, jo duke e menduar po fjala tek ai vjen pas një mendimi të pjekur ndonëse është relativisht i ri.

Duke qenë me origjinë nga Depca e Karadakut të Preshevës-Gjilanit, ai e di mirë lojën tragjike me këto troje të vyera shqiptare, po kështu ai është i vetëdijesuar mbi gjuhën, sepse gjuha shqipe si një gjuhë e lashtë i mbajti këta njerëz të jenë konservativë në zakonet dhe porosinë e të parëve.

Poezia e tij i sjell dukshëm këto, me një prizëm ndjesor të hapur e të përthyer përmes kujtesës, ëndrrës, besimit, vlera të panjollosura të qenësisë. Poezia e Sevdailit ma solli që në leximin e parë këtë mendim, larg çdo konfrontimi të përkundërt, ajo mbetet një poezi e tonaliteteve të qeta ku flet gjithnjë arsyetimi dramatik i kohërave që ndërthuren përmes fatit historik të shqiptarit që jeton moçëm në këto troje.

Andaj edhe titulli “Kufiri i horrave” është një titull sa i zakonshëm aq edhe emblematik, një titull i cili shkon në hullinë e brengës e trimërimit për ta shembur atë. Vargjet e tij i qëndrojnë këtij tonaliteti imponues kur ai do shprehet: ”Kujtimin e vrarë për një kohë të trishtë,/ma lidh në fyt, më vret në gurmaz…/”.

Poezia e Sevdailit thuret bukur, thjesht e me hove djaloshare, ajo është krejtësisht e tij, larg çdo ndikimi apo ngjashmërie, mbetet një poezi e deduksionit, që vjen aty për aty, përmes detajit zbërthyes të kohës dhe individit.

Është një lloj poezie e cila mbrun liri, prosperitet, besim në ecje, është poezia e një poeti të Kumanovës që injekton shpresë e muzikon një ndjenjë të besueshme grimcuar nga një ajër i pastër lirie. Si poezi e nivelit të mirë artistik ajo e identifikon autorin kërkues ndaj fjalës poetike, po ku fjala poetike nuk merret me zhbirime të një meditacioni shterp, përkundrazi ajo përvijon mundësitë e depërtimeve në një botë sa konkrete aq virtuale etnopsikologjike.

Ashtu si Burhanedini, ai ia përkushton fjalën e vet poetike një populli të tërë, fatit të tij kolektiv duke e ndjerë veten jo thjeshtë si pjesë soditëse po të njëjtësuar. Kështu kuptohet tek ky poet një mision njerëzor, jashtë retorikës bërtitëse apo patetikës së thatë që do të kumbojë përmes sloganit. Poezia e tij edhe kur kap tema dhe motive intime i thur himn lirisë dhe bukurisë njerëzore, duke mbetur kështu një poezi e rrjedhshme plot finesë dhe veçanti.

FATOS RUSHITI

Fatos Rushiti është një poet me metafizikë të zhvilluar, e gjithë poezia e tij, thënë edhe herë tjetër, e mbart qenien njerëzore në përmasat e një dashurie të vrullshme, dashuri për femrën dhe të bukurën estetike. Ai është një poet që e kërkon dimensionin e lirisë së qenies në modernitetin e shprehjes duke i thyer imazhet në qëllime të largëta dhe njëkohësisht duke na afruar një botë sa të largët aq edhe të prekshme. Fjala poetike e Rushitit ngulitet përmes thënieve të mençura plot kumbime dhe befasira të këndshme.

Ka botuar vëllimin “Në Elirë” dhe ka në proces dy vëllime të tjera. Aktualisht punon dhe vepron në Kumanovë, por është një poet i gjithëgjendshëm dhe me njohje ndër poetë të tjerë. Poezia e Rushitit ka bërë shumë miq sepse vetë vargu i tij afron dhe shpreh imazhe të një dashurie dhe mundimi të thukët.

Nëse poezia e Sevdailit dhe Burhanedinit është më afër trollit, poezia e Fatosit e shpreh ankthin e trollit në një prirje që zgjerohet në kuptimet ekzistenciale të individit në tërësi. Kështu ai shënjon fakte dhe trillon rreth tyre duke iu qasur bukurisë fizike të femrës po edhe përjetimeve trullosëse të kësaj bukurie, duke kërkuar kuptime që rrjedhin përmes arsyetimeve që diskordohen në një shfaqje të lirë të imazheve rrjedhëse.

Fatosi plotëson dy të parët ashtu si edhe dy të parët mëvetësohen nga njëri tjetri duke sjellë një pasurim vlerash motivore po edhe teknike të të shprehurit poetik në letërsinë shqipe të Kumanovës.

Njohja me poetët e Kumanovës është një befasi e këndshme dhe përherë e merituar për ta zgjeruar këtë njohje, për të rritur sa më shumë të jetë e mundur intensitetin e ndërkëmbimit të mesazheve të fjalës në këtë kohë shpejtësish, ku komoditeti i arritjes i skualifikon distancat e mallit dhe keqkuptimet. Po, njohja me ta, përcjell edhe një brengë të natyrshme, kur kujtojmë trojet tona ende të ndara e që atje mbahen ende nga rrënjët e fjalës shqipe.

Komuniteti i shkrimtarëve të Kumanovës me përpjekje e organizon një manifestim letrar  shembull sakrifice dhe dashurie, shembull integrimi brendashqiptar, gjë të cilat nuk e bëjnë qendra më të rëndësishme të trojeve tona etnike. Por po të mos jenë këta poetë – në mungesë të informacionit, të tjerë i njoh pak – vështirë se do të bëhej ky manifestim, ku gurgullon fjala e ngrohtë, nervi i fjalës poetike me atmosferë miqësie e dashurie. Dhe, këta tre poetë rrinë si tre sogjetarë tek Guri i Shqipes, ata me fjalën e tyre na mësojnë, sot e gjithë ditën, se vetëm trimëria guximi, atdhedashuria e përpjekja e vazhdueshme për të mos humbur identitetin e bëjnë poetin poet. Dhe identiteti nuk humb në një trevë me rrënjë të lashta në histori…

*Botuar në: Zemra shqiptare, Lajm, Aktuale, etj.